Πότε η υποστήριξη από τους oικείους είναι πραγματικά βοηθητική;

Πότε η υποστήριξη από τους oικείους είναι πραγματικά βοηθητική;

Άρθρο του Καλιαμπού Απόστολου

Κλινικού Ψυχολόγου, Διδάκτωρ Ψυχολογίας Α.Π.Θ.

Οι κοινωνικοί δεσμοί και οι ανθρώπινες σχέσεις είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες για τη ζωή των ατόμων. Ειδικότερα, για κάθε άτομο, η ύπαρξη ενός δικτύου από ανθρώπους που το υποστηρίζουν συμβάλλει σημαντικά στην ψυχική υγεία και στην προσαρμογή του σε δύσκολες καταστάσεις.
Η πλειονότητα των ερευνών δείχνει ότι όταν τα άτομα λαμβάνουν υπόστηριξη, τότε αισθάνονται καλύτερη ποιότητα ζωής, αυξημένη ψυχική ευεξία και λιγότερο στρες και δυσφορία. Παρόλα αυτά, στη βιβλιογραφία υπάρχουν ορισμένες έρευνες οι οποίες δείχνουν ότι η υποστήριξη δεν σχετίζεται με την ποιότητα ζωής των ατόμων και μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις, η υποστήριξη μπορεί να συντελέσει στην αύξηση της δυσφορίας των ατόμων που τη λαμβάνουν. Για παράδειγμα, ορισμένες φορές, τα οικεία πρόσωπα δεν ξέρουν πώς να συμπεριφερθούν στο άτομο που χρειάζεται βοήθεια και μπορεί άθελά τους να οδηγηθούν σε συμπεριφορές, οι οποίες κάνουν το άτομο να αισθανθεί απόρριψη και να μη θέλει να αναζητήσει υποστήριξη από τα άτομα αυτά. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν οι  οικείοι υποτιμούν τη σοβαρότητα του προβλήματος του ατόμου, κάνουν κριτική ή σχόλια χωρίς κατανόηση, δείχνουν προσποιητή ευθυμία, δείχνουν το νοιάξιμό τους με υπερβολικό τρόπο, υπερπροστατεύουν και θυματοποιούν το άτομο και γενικώς δίνουν υποστήριξη που δεν είναι επιθυμητή από το άτομο. Όταν τα άτομα λαμβάνουν υποστήριξη που δεν είναι επιθυμητή, τότε αυξάνεται ο κίνδυνος να αισθανθούν διάφορα δυσάρεστα συναισθήματα όπως:  α) ότι αποτελούν βάρος στους άλλους, β) οι άλλοι απλώς τους λυπούνται, γ) οι άλλοι δεν τους καταλαβαίνουν ή δ) δεν νοιάζονται πραγματικά για αυτούς. Φαίνεται, λοιπόν, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η προσφορά υποστήριξης μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις και αντί να βοηθήσει, ίσως λειτουργήσει αρνητικά στην ψυχική υγεία των ατόμων που βιώνουν ένα πρόβλημα. Προκύπτει λοιπόν ένα σημαντικό ερώτημα: Πότε η υποστήριξη βοηθάει ουσιαστικά τα άτομα που βιώνουν μια δύσκολη κατάσταση; Ποιες είναι οι συνθήκες δηλαδή, κάτω απο τις οποίες η υποστήριξη έχει πραγματικό όφελος για τα άτομα που τη λαμβάνουν;

Βοηθητικότητα της υποστήριξης

Αρκετοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η υποστήριξη για να είναι χρήσιμη πρέπει να ταιριάζει με τις ανάγκες του ατόμου που προκύπτουν από το πρόβλημα. Η υποστήριξη, δηλαδή, έχει επίδραση στην ποιότητα ζωής των ατόμων μόνο όταν εκπληρώνει και ικανοποιεί τις συγκεκριμένες ανάγκες που έχουν τα άτομα για υποστήριξη. Για παράδειγμα, όταν ένα άτομο έχει ανάγκη από συναισθηματική ενθάρρυνση, θα νιώσει δυσαρέσκεια και δεν θα βοηθηθεί όταν οι οικείοι απλά και μόνο τον κριτικάρουν ή του υπενθυμίζουν συνεχώς πόσο άσχημη είναι η κατάσταση που βιώνει. Σε αυτή την περίπτωση, το άτομο χρειάζεται συναισθηματική υποστήριξη προκειμένου να επεξεργαστεί και να αντιμετωπίσει το πρόβλημα και όχι μια συμπεριφορά κριτική ή μοιρολατρική. Βέβαια, σε κάποια άλλη περίπτωση και για κάποιο άλλο πρόβλημα, το άτομο μπορεί να χρειάζεται περισσότερο μια άλλου τύπου υποστήριξη π.χ συγκεκριμένες συμβουλές. Σε εκείνη την περίπτωση, μόνο όταν το άτομο λάβει καθοδήγηση η οποία θα δοθεί με ακρίβεια και σαφήνεια, θα ωφεληθεί από τους οικείους του. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι ανάγκες κάθε ατόμου διαφέρουν μεταξύ τους και επίσης διαφοροποιούνται και μέσα στο ίδιο το άτομο ανάλογα με τις απαιτήσεις του κάθε προβλήματος και τη διαφορετική χρονική στιγμή. Για παράδειγμα, σε μια ορισμένη χρονική στιγμή, το άτομο μπορεί να μην έχει ανάγκη τόσο από συναισθηματική εμπλοκή αλλά να χρειάζεται απλά και μόνο τη φυσική παρουσία των οικείων του προσώπων για να συμμετέχει μαζί τους σε κοινές δραστηριότητες. Σε εκείνη την περίπτωση, ίσως, δεν επιθυμεί υπερβολική συναισθηματική εμπλοκή γιατί πιθανόν, η συναισθηματική εμπλοκή σε παρατεταμένο βαθμό τον/η κάνει να αισθάνεται ακόμα πιο ευάλωτος/η και εξαρτημένος/η. Φαίνεται, λοιπόν, ότι είναι πρωταρχική προϋπόθεση για τους οικείους να κατανοήσουν τις συγκεκριμένες ανάγκες του ατόμου τη δεδομένη χρονική στιγμή έτσι ώστε η υποστήριξη που θα παρέχουν στο άτομο να έχει ουσιαστικό αντίκρυσμα και πραγματικό όφελος για το άτομο που τη χρειάζεται.

Μια άλλη προσέγγιση για τη βοηθητικότητα της κοινωνικής υποστήριξης λαμβάνει υπόψη το θεωρητικό πλαίσιο του αυτο-καθορισμού. Σύμφωνα με αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, το άτομο έχει ανάγκη να συνδέεται με τους άλλους και να νιώθει ότι έχει ανθρώπους κοντά του, ωστόσο έχει παράλληλα και την ανάγκη για αυτονομία, να αισθάνεται δηλαδή, ότι η συμπεριφορά του είναι προϊόν της δικής του βούλησης. Η προσέγγιση αυτή πρεσβεύει ότι προκειμένου η κοινωνική υποστήριξη να έχει ουσιαστικό περιεχόμενο, πρέπει να ικανοποιεί και τις δύο αυτές βασικές ανάγκες. Η σωστή, λοιπόν,  υποστήριξη είναι εκείνη που δίνεται με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να προάγει την αυτονομία του ατόμου χωρίς να προκαλεί εξάρτηση. Συγκεκριμένα, η ουσιαστική βοήθεια συνίσταται στην προσπάθεια να καταλάβει κάποιος την οπτική του άλλου ατόμου, να αποδεχτεί τα συναισθήματά του και να ενθαρρύνει την έκφρασή τους, χωρίς να προσπαθεί να ελέγξει τη συμπεριφορά και τα βιώματα του άλλου ατόμου. Σε μια τέτοια σχέση, μέσα από την ενθάρρυνση της έκφρασης των πηγαίων συναισθημάτων, υπάρχει το νοιάξιμο για τον ‘αληθινό’ εαυτό του άλλου ατόμου. Όταν τα άτομα λαμβάνουν τέτοιου είδους υποστήριξη, τότε αισθάνονται μεγαλύτερη αποδοχή και ασφάλεια και περισσότερη ελευθερία να είναι ο εαυτός τους.

Επιπρόσθετα, άλλοι ερευνητές στο χώρο της ψυχολογίας δίνουν έμφαση στον τρόπο που εκτιμά το άτομο την υποστήριξη που του δίνεται. Η προσέγγιση αυτή υποστηρίζει ότι η επίδραση των υποστηρικτικών συμπεριφορών στα άτομα εξαρτάται από το προσωπικό νόημα που αποδίδουν τα άτομα στις συμπεριφορές αυτές και όχι τόσο από την αντικειμενική ‘ποσότητα’ της υποστήριξης που δέχονται. Ο σημαντικός παράγοντας είναι η αντίληψη για την υποστήριξη η οποία επηρεάζει την διάθεση των ατόμων περισσότερο ακόμα και από την υποστήριξη που πραγματικά λαμβάνουν από τους άλλους. Το κλειδί για την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής υποστήριξης είναι η αντίληψη του ατόμου ότι υπάρχουν πρόσωπα διαθέσιμα που νοιάζονται για αυτό και θα το βοηθήσουν εάν χρειαστεί. Αυτή η αντίληψη δημιουργεί ασφάλεια και σιγουριά στο άτομο ότι όποτε χρειαστεί θα έχει ανθρώπους δίπλα του να τον βοηθήσουν. Μάλιστα, αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η αντίληψη αυτή  είναι πιο σημαντική και από την ίδια την υποστήριξη που πραγματικά λαμβάνει το άτομο. Ένας σημαντικός παράγοντας που συνεισφέρει στην εδραίωση αυτής της αντίληψης είναι όταν τα άτομα νιώθουν ότι οι άλλοι συνδέονται μαζί τους ελεύθερα και με τη θέλησή τους και δεν το κάνουν επειδή αισθάνονται ηθική υποχρέωση να βοηθήσουν.

Οι προσεγγίσεις που περιγράφησαν παραπάνω μοιράζονται ένα κοινό στοιχείο: δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι δεν αρκεί απλά και μόνο οι οικείοι να προσφέρουν υποστήριξη, αλλά είναι σημαντικό να αντιληφθούν πότε πρέπει να δίνουν υποστήριξη, τι είδους και σε ποιο βαθμό, προκειμένου τα αγαπημένα τους πρόσωπα να βοηθηθούν πραγματικά από την υποστήριξη που λαμβάνουν. Μόνο μια υποστήριξη που είναι σε αντιστοιχία με τις δεδομένες ανάγκες του ατόμου, που ενισχύει την αυτοεκτίμηση και την αυτονομία του και προσφέρει το μήνυμα ότι οι οικείοι θα είναι δίπλα του σε ό,τι χρειαστεί, θα έχει άμεση θετική επίπτωση στη διάθεση και ψυχική υγεία του ατόμου. 

 

Βιβλιογραφία

Altschuler, A., Ramirez, M., Grant, M., Wendel, C., Hornbrook, M. C. Herrinton, L, Krouse, R. S. (2009). The influence of husband’s or male partners’ support on women’s psychosocial adjustment to having an ostomy resulting from colorectal cancer. Journal of Wound, Ostomy, and Continence Nursing, 36, 299-305.

Antonucci, T. C., & Israel, B. (1987). ‘Verdicality of  social support: a comparison of principal and network members responses. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 54, 1-25.

Dakof, G. A., & Taylor, S.E. (1990). Victims' perceptions of social support: what is helpful from whom? Journal of Personality and Social Psychology, 58, 80-89.

Figueiredo, M. I., Fries, E., & Ingram, K. M. (2004). The role of disclosure patterns and unsupportive social interactions in the well-being of breast cancer patients. Psycho-Oncology, 13, 96-105.

Helgeson, V. S., & Cohen, S. (1996). Social support and adjustment to cancer: Reconciling descriptive, correlational, and intervention research. Health Psychology, 15, 135-148.

Holland, K. D., & Holahan, C. K. (2003). The relation of social support and coping to positive adaptation to breast cancer. Psychology and Health, 18, 15-29.

Lazarus, R. S. (1999). Stress and Emotion. A New Synthesis. Springer: New York.

Lepore, S. J. (2001). A social-cognitive processing model of emotional adjustment to cancer. Στο Baum, A. & Andersen (eds.) Psychosocial interventions for cancer. Washington, DC: American Psychological Association.

Manne, S., & Schnoll, R. (2001). Measuring supportive and unsupportive responses during cancer treatment: A factor analytic assessment of the partner responses to cancer inventory. Journal of Behavioral Medicine, 24, 297-326.

Moyer, A., & Salovey, P. (1999). Predictors of social support and psychological distress in women with breast cancer. Journal of Health Psychology, 4, 177-191.

Reynolds, J. S., & Perrin, N. A. (2004). Mismatches in social support and psychosocial adjustment to breast cancer. Health Psychology, 23, 425-430.

Rini, C. & Dunkell-Schetter, C. (2010). The effectiveness of social support attempts in intimate relationships. Στο Sullivan, K. & Davila, J. (eds.) Support Processes in Intimate Relationships. Oxford University Press.

Ryan, R. M., & Solsky, J. A. (1996). What is supportive about social support? On the psychological needs for autonomy and relatedness. Στο Pierce, G.R., Sarason, B.R., Sarason, I.G. (Ed), Handbook of Social Support and the family. Plenum Press. New York.

Sarason, I. G., Sarason, B. R., Shearin, E. N., & Pierce, G. R. (1987). A brief measure of social support: practical ant theoretical implications. Journal of Social and Personal Relationships, 4, 497-510.